गुरु को हुन्
गुरु भन्नाले शिक्षण, मार्गदर्शन, र ज्ञानको स्रोतलाई जनाउँछ। संस्कृतमा, “गुरु” शब्द “गु” (अन्धकार) र “रु” (हटाउने) को संयोजन हो, जसले “अन्धकार हटाउने” वा “प्रकाश ल्याउने” अर्थ दिन्छ। प्रकाशको पुञ्ज गुरुमा रहेको छ।
गुरु पूर्णिमा
यो हरेक वर्ष आषाढ शुक्लपक्षको पूर्णिमा पर्छ । यो प्रायः जुलाई वा अगस्त महिनामा पर्दछ। आषाढ शुक्लपक्षको पूर्णिमालाई गुरुपूर्णिमा भनिन्छ।
गुरु पूर्णिमा पर्व विशेष रूपमा विभिन्न गुरुहरूको सम्मान र आभार प्रकट गरिन्छ। यस दिन, माता-पिता, गायत्री मन्त्र दिने गुरु, दीक्षा मन्त्र दिने गुरु, वेद र शास्त्र पढाउने गुरुहरू, र विद्यालय-विश्वविद्यालयका शिक्षकहरूको योगदानलाई मान्यता दिइन्छ।
हिन्दू धर्मशास्त्रहरूमा माता, पिता, र ज्ञान दिने गुरुलाई अन्य कुनै पूज्य पात्रको तुलना गर्न सकिँदैन भनी उल्लेख गरिएको छ। यसै आधारमा, महिलाहरूको लागि माता, पिता, र पति नै मुख्य गुरु मानिन्छ। कृतज्ञता व्यक्त गर्नका लागि चिठीपत्र, एसएमएस, टेलिफोन आदिका माध्यमबाट संवाद गरेर आशीर्वाद प्राप्त गरिन्छ। यो पर्व गुरुहरूको शिक्षाको महत्वलाई स्वीकार गर्दै उनीहरूको सम्मान गर्ने मुख्य अवसर हो।
गुरुहरूको महिमा
गुरु पूर्णिमाको समयमा, गुरुहरूको महिमा र भूमिकालाई विशेष मान्यता दिइन्छ। गुरुहरुलाई ब्रम्हा, बिष्णु र महेश्वरको रुपमा पूजा गरिन्छ।
संस्कृतमा एक श्लोक नै रहेको छ:
गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः।
गुरुः साक्षात् परमब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः।
ध्यानमूलं गुरोर्मूर्तिः पूजामूलं गुरोः पदम् ।
मन्त्रमूलं गुरोर्वाक्यं मोक्षमूलं गुरोः कृपा ॥
यस श्लोकले यसले गुरुहरुको महत्व, भूमिका र महानतालाई स्पष्ट रुपमा ब्यक्त गर्दछ ।
श्लोकको अर्थ:
- गुरुर्ब्रह्मा: गुरु ब्रह्मा, सृष्टिकर्ता हो भन्ने मानिन्छ। गुरुको माध्यमबाट ज्ञान प्राप्त गर्दा ब्रह्मा जस्तो सृष्टि र निर्माणको शक्ति प्राप्त गर्न सकिन्छ।
- गुरुर्विष्णुः: गुरु विष्णु, पालनकर्ता हुन्। गुरुले ज्ञानको माध्यमबाट शिष्यलाई सही मार्गमा पालन र मार्गदर्शन प्रदान गर्छन्।
- गुरुर्देवो महेश्वरः: गुरु शिव, संहारक र जीवनका विभिन्न पक्षहरूको पालन गर्ने देवता हुन्। गुरुको शिक्षाले जीवनका अन्धकार र कठिनाइहरूलाई हटाउँछ र शान्ति ल्याउँछ।
- गुरुः साक्षात् परमब्रह्म: गुरु स्वयं परमब्रह्म (सर्वोच्च आत्मा वा भगवान) का रूप हो। गुरुको शिक्षाले शिष्यलाई परम सत्य र ब्रह्मतत्त्वको ज्ञान प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ।
- तस्मै श्रीगुरवे नमः: यस श्लोकको अन्त्यमा, गुरुलाई सम्मान र श्रद्धा अर्पण गर्ने भावना प्रकट गरिएको छ। गुरुलाई समर्पण र आदर प्रकट गर्दै, शिष्यले गुरुको आशीर्वाद र शिक्षालाई स्वीकार गर्छ।
- ध्यानमूलं गुरोर्मूर्तिः: गुरुको ध्यानको आधार भनेको गुरुको मूर्तिमा हुन्छ। यसको अर्थ, गुरुको भौतिक रूपमा ध्यान गर्नु नै ध्यानको मूल हो।
- पूजामूलं गुरोः पदम्: पूजा गर्दा गुरुका पाउँका आधारमा पूजा गरिन्छ। गुरुका पाउँमा श्रद्धा र सम्मान अर्पण गर्नु पूजा गर्ने आधार हो।
- मन्त्रमूलं गुरोर्वाक्यं: मन्त्रको मूल कुरा भनेको गुरुका वाक्यमा हुन्छ। यसको मतलब, गुरुका शब्दहरू र उपदेश नै मन्त्रको वास्तविक अर्थ र प्रभावको आधार हो।
- मोक्षमूलं गुरोः कृपा: मोक्षको मूल भनेको गुरुको कृपा हो। गुरुको दया र आशीर्वादले नै मोक्ष प्राप्त गर्नको मार्ग खोलिन्छ।
सारमा, यो श्लोकले गुरुको महत्त्वलाई विभिन्न दृष्टिकोणबाट स्पष्ट पार्दछ: गुरुको रूप, पाउँ, शब्द, र कृपा सबै कुरा शिष्यको आध्यात्मिक उन्नति र मोक्षका लागि अत्यन्त महत्वपूर्ण छन्।
श्लोकको व्याख्या:
यो श्लोकले गुरुको दिव्य महत्त्वलाई स्पष्ट पार्दछ। गुरुलाई ब्रह्मा, विष्णु, र महेश्वरको रूप मानिएको छ, जसले गुरुको सर्वगुणसंपन्न र दिव्य भूमिकालाई दर्शाउँछ।
- गुरुर्ब्रह्मा: गुरुले सृष्टिको प्रारम्भ र निर्माणको ज्ञान प्रदान गर्छन्, जसले जीवनको आधारभूत सिद्धान्तलाई बुझ्नमा मद्दत गर्दछ।
- गुरुर्विष्णुः: गुरु पालन र संरक्षणको रूपमा कार्य गर्छन्, जसले जीवनलाई सही दिशा र मार्गदर्शन प्रदान गर्छ।
- गुरुर्देवो महेश्वरः: गुरु जीवनका अन्धकार र कठिनाइहरूलाई हटाउने शक्ति राख्छ, जसले शिष्यलाई शान्ति र सन्तुलन प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ।
- गुरुः साक्षात् परमब्रह्म: गुरु स्वयं परमब्रह्म वा सर्वोच्च आत्माको रूप हो, जसको माध्यमबाट शिष्यलाई साँचो ज्ञान र आत्मा को वास्तविकता बुझ्न सकिन्छ।
- ध्यानमूलं गुरोर्मूर्तिः: गुरुको ध्यान गर्ने आधार भनेको उनका भौतिक रूप (मूर्तिमा) हुन्छ। यसले जनाउँछ कि गुरुका मूर्तिलाई ध्यान गर्नाले शिष्यलाई ध्यानको सही मार्गमा लग्नमा मद्दत पुर्याउँछ। गुरुको शरीर वा मूर्तिको ध्यानले शिष्यलाई आध्यात्मिक उन्नति प्राप्त गर्न प्रेरित गर्छ।
- पूजामूलं गुरोः पदम्: पूजा गर्दा गुरुका पाउँको आधारमा पूजा गरिन्छ। यसले संकेत गर्छ कि गुरुका पाउँमा श्रद्धा र सम्मान अर्पण गर्नु पूजा गर्ने मुख्य आधार हो। गुरुका पाउँलाई मान्यता दिनाले शिष्यलाई गुरुका शिक्षाहरूलाई सही रूपमा सम्मान गर्न मद्दत गर्छ।
- मन्त्रमूलं गुरोर्वाक्यं: मन्त्रको वास्तविक अर्थ र प्रभाव गुरुका वाक्यमा निहित छ। यसले जनाउँछ कि गुरुका शब्द र उपदेशहरूले मन्त्रको सार र शक्ति प्रदान गर्छ। गुरुका वाक्यलाई सही रूपमा बुझ्न र अनुसरण गर्नाले मन्त्रको सही उपयोग गर्न सकिन्छ।
- मोक्षमूलं गुरोः कृपा: मोक्ष प्राप्त गर्नको मूल आधार गुरुको कृपा हो। गुरुको दया, आशीर्वाद, र मार्गदर्शनले शिष्यलाई मोक्ष प्राप्त गर्न सहयोग पुर्याउँछ। गुरुको कृपा बिना मोक्ष प्राप्त गर्न सकिँदैन।
कल्प र दृढता प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ। उनीहरूको समर्थन र प्रोत्साहनले शिष्यलाई जीवनका विभिन्न चुनौतीहरू पार गर्न र सफलता प्राप्त गर्न प्रोत्साहित गर्छ।
गुरु पूर्णिमाको मनाउने विधि
गुरु पूर्णिमा मनाउने दिन, भक्तजनहरूले विशेष पूजा र अनुष्ठानहरू आयोजना गर्दछन्। घरमा गुरुहरूको चित्रमा फूल अर्पण गरेर, दीप जलाएर र भजन गाएर पूजा गरिन्छ। यो अवसरमा, भक्तजनहरूले आफ्नो गुरु वा शिक्षकलाई सम्मानजनक उपहार दिन र आफूले प्राप्त गरेका ज्ञान र शिक्षाका लागि आभार प्रकट गर्न प्रयास गर्छन्।
यस दिनको विशेषता भनेको गुरुहरूको चरणामृत लिने परंपरा पनि हो। भक्तजनहरू गुरुका चरणमा पानी राखेर त्यसलाई पिउँछन्, जसले गुरुको आशीर्वाद प्राप्त गर्ने विश्वास राखिन्छ।
- फूल अर्पण: गुरुहरूको चित्रमा फूल अर्पण गरेर सम्मान जनाइन्छ।
- दीप जलाउने: दीप जलाएर गुरुहरूको आशीर्वाद प्राप्त गर्न प्रयास गरिन्छ।
- भजन र कीर्तन: गुरुहरूको गुणगान गर्ने भजन र कीर्तनको आयोजना गरिन्छ।
- अर्चना र पूजन: गुरुहरूको पूजा अर्चना गरेर आभार प्रकट गरिन्छ।
गुरु पूर्णिमा को मिति:
गुरु पूर्णिमा आषाढ शुक्लपक्षको पूर्णिमा (जुलाई–अगस्त)को दिन मनाइन्छ। यो पर्व प्रत्येक वर्ष आषाढ महिनाको पूर्णिमाको दिन परेको हुन्छ।
गुरु पूर्णिमा को उत्पत्ति
गुरु पूर्णिमा पर्वको उत्पत्ति प्राचीन भारतीय परम्परामा आधारित छ। यो पर्वको उद्गम आदि शंकराचार्यको योगदानसँग जोडिएको छ। आदिशंकराचार्यले गुरु शिष्य परम्परामा विशेष ध्यान दिएका थिए र गुरुहरूको महत्वलाई बल पुर्याएका थिए। उनका शिक्षाले गुरु पूर्णिमा पर्वलाई विशेष महत्त्व प्रदान गरेको मानिन्छ।
त्यसैले, गुरु पूर्णिमा पर्वको औपचारिक मान्यता र प्रचलन आदिशंकराचार्यको समयदेखि सुरु भएको मानिन्छ, अर्थात् ८औं शताब्दीका आसपास।
गुरु पूर्णिमा पर, विभिन्न धर्म र परम्परामा विशेष गुरुहरू वा धार्मिक व्यक्तिहरूलाई पूजा र सम्मान गरिन्छ। यहाँ केही प्रमुख गुरुहरूको उल्लेख गरिएको छ, जसलाई गुरु पूर्णिमा को अवसरमा पूजा र सम्मान दिइन्छ:
१. आदिशंकराचार्य:
आदिशंकराचार्य (८ औं शताब्दी) हिन्दू धर्मका प्रमुख गुरु र धार्मिक शिक्षक हुन्। उनले अद्वैत वेदांतको शिक्षालाई फैलाएका र गुरु शिष्य परम्परामा महत्वपूर्ण योगदान दिएका छन्। गुरु पूर्णिमा का दिन आदिशंकराचार्यको पूजा गरिन्छ र उनीलाई सम्मान जनाइन्छ।
२. गौतम बुद्ध:
बौद्ध धर्मावलम्बीहरू गुरु पूर्णिमा को अवसरमा गौतम बुद्धलाई पूजा गर्छन्। यस दिनलाई बुद्धको पहिलो उपदेश दिने दिनको रूपमा मानिन्छ। बुद्धका अनुयायीहरू यस दिन बोधगया वा अन्य प्रमुख बौद्ध स्थलहरूमा पूजा र ध्यान गर्छन्।
३. वेदव्यास:
वेदव्यास हिन्दू धर्मका एक प्रमुख गुरु र महर्षि हुन्, जसले वेदहरूको संकलन र महाभारत र भगवद गीता लेखन गरेका थिए। गुरु पूर्णिमा का दिन, विशेष रूपमा वेदव्यासको पूजा गरिन्छ र उनलाई सम्मान दिइन्छ।
४. गुरु नानक:
सिख धर्मका संस्थापक गुरु नानकलाई पनि गुरु पूर्णिमा का दिन पूजा गरिन्छ। उनले सिख धर्मको स्थापना गरेका थिए र उनका उपदेशहरूलाई मान्यता दिने यो दिन विशेष महत्त्व राख्छ।
५. गुरु गोविन्द सिंह:
सिख धर्मका दशौं गुरु, गुरु गोविन्द सिंह, जसले सिख धर्मको शिक्षा र परंपरालाई संरक्षण गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका थिए, उनलाई पनि गुरु पूर्णिमा का दिन सम्मान गरिन्छ।
६. अन्य गुरुहरू:
विभिन्न धार्मिक परम्परामा अन्य महत्वपूर्ण गुरुहरू र शिक्षकहरूलाई पनि गुरु पूर्णिमा का दिन पूजा गरिन्छ। यी गुरुहरूले आफ्नो शिक्षाको माध्यमबाट मानिसहरूको जीवनलाई सुधार्न र मार्गदर्शन गर्न योगदान दिएका छन्।
गुरु पूर्णिमा को अवसरमा, यी गुरुहरूको पूजा र सम्मान गरेर, शिष्यहरूले उनीहरूको शिक्षालाई सम्झन्छन् र जीवनमा मार्गदर्शन प्राप्त गर्न प्रयास गर्छन्।
लाई मान्यता दिन र तिनको सम्मान गर्नका लागि प्रकट गरिएको हो। यो श्लोकले गुरुहरूको अद्वितीय भूमिकालाई सम्मानित गर्छ र शिष्यलाई गुरुहरूको शिक्षामा समर्पित रहन प्रेरित गर्छ।
निष्कर्ष
सर्ब गुरुभ्यो नम:
सर्ब गुरुभ्यो नम: भनेको सबै गुरुहरूलाई श्रद्धा र सम्मान अर्पण गर्ने भावनाको प्रकट हो। यसमा विभिन्न गुरुहरूको महत्वलाई मान्यता दिइन्छ र उनीहरूको योगदानलाई सम्मानित गरिन्छ। यहाँ एक श्लोक प्रस्तुत गरिएको छ जसले सबै गुरुहरूको सम्मान गर्दछ:
सर्वगुरु महादेवा सर्वगुरु महेश्वरः।
सर्वगुरु परं ब्रह्म सर्वगुरु नमो नमः।श्लोकको अर्थ:
- सर्वगुरु महादेवा: सबै गुरुहरू महादेव (शिव) जस्तो पवित्र र दिव्य हुन्छन्। गुरुहरूको शिक्षाले शिष्यलाई जीवनमा सत्य र ज्ञान प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ।
- सर्वगुरु महेश्वरः: गुरुहरू महेश्वर (शिव) का समान शाश्वत र सर्वशक्तिशाली हुन्। उनीहरूको शिक्षाले जीवनलाई शान्ति र समर्पण प्रदान गर्छ।
- सर्वगुरु परं ब्रह्म: सबै गुरुहरू परमब्रह्म (सर्वोच्च आत्मा) को रूपमा मानिन्छन्। उनीहरूको ज्ञानले शिष्यलाई आत्मा को वास्तविकता र साँचो ज्ञानमा मार्गदर्शन गर्छ।
- सर्वगुरु नमो नमः: सबै गुरुहरूलाई बारम्बार प्रणाम र सम्मान। यसले गुरुहरूको शिक्षालाई स्वीकार्न र सम्मान गर्नको भावना प्रकट गर्छ।
यो श्लोकले सबै गुरुहरूको दिव्यता र महत्वलाई स्वीकार्छ। प्रत्येक गुरुले शिष्यलाई आफ्नो ज्ञान र मार्गदर्शन प्रदान गर्छ, र उनीहरूको शिक्षाले शिष्यलाई सही मार्गमा चल्न र जीवनको गहिरो अर्थ बुझ्नमा मद्दत पुर्याउँछ।
सर्वगुरुमा नमः भन्ने भावना सबै गुरुहरूको योगदान गुरुको महिमा अनन्त र अमूल्य छ, र यसलाई विभिन्न दृष्टिकोणबाट बुझ्न सकिन्छ:
१. ज्ञानको स्रोत:
गुरु ज्ञानको प्रमुख स्रोत हो। उनीहरूले जीवनका गहिरा तत्त्वहरू, विभिन्न विषयहरू, र जीवनका समस्याहरूको समाधान प्रस्तुत गर्छन्। उनका शिक्षाले शिष्यलाई विश्वलाई बुझ्न र नयाँ दृष्टिकोण अपनाउन सहयोग पुर्याउँछ।
२. आध्यात्मिक मार्गदर्शन:
धार्मिक र आध्यात्मिक जीवनमा गुरुहरूको भूमिका अनन्य हुन्छ। गुरुहरूले शिष्यलाई धार्मिक शिक्षाहरू, ध्यान, साधना, र आध्यात्मिक अभ्यासमा मार्गदर्शन गर्छन्। यसले शिष्यलाई आत्मिक शान्ति र आध्यात्मिक उन्नति प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ।
३. नैतिक शिक्षण:
गुरुहरूले केवल शैक्षिक ज्ञान मात्र होइन, नैतिक शिक्षा पनि प्रदान गर्छन्। उनीहरूले शिष्यलाई सही र गलतको भेद गर्न, सही निर्णय लिन, र जीवनमा नैतिक मूल्यहरू पालन गर्न मद्दत गर्छन्। यस प्रकार, गुरु नैतिकता र चरित्र निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछन्।
४. सकारात्मक प्रभाव:
गुरुहरूको प्रेरणा र मार्गदर्शनले शिष्यको जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउँछ। गुरुहरूको सन्देश र शिक्षाले शिष्यलाई आत्म-विश्वास र उत्साह प्राप्त गर्नमा मद्दत गर्दछ। यसले शिष्यलाई जीवनका चुनौतीहरूको सामना गर्न र लक्ष्य प्राप्त गर्न प्रेरित गर्दछ।
५. समर्पण र सेवा:
गुरुहरू आफ्नो जीवन शिष्यहरूको भलाइको लागि समर्पित गर्छन्। उनीहरूले आफ्नो समय र ऊर्जा शिष्यको शिक्षामा लगाउँछन्। यस प्रकार, गुरुहरूको सेवा र समर्पणको भावना शिष्यसँग गहिरो सम्बन्ध बनाउँछ र गुरु-शिष्य बीचको विश्वासलाई बलियो बनाउँछ।
६. उदाहरण प्रस्तुत:
गुरुहरूले आफ्ना कर्म र व्यवहारद्वारा आदर्श प्रस्तुत गर्छन्। उनीहरूको जीवन शैली र आचरण शिष्यलाई सकारात्मक दिशा दिन्छ र साँचो मार्गमा चल्न प्रेरित गर्छ। गुरुको व्यक्तिगत उदाहरणले शिष्यलाई आफ्नो जीवनलाई सुधार्न र नैतिक मूल्यहरू पालन गर्न प्रेरित गर्दछ।
७. संकल्प र प्रेरणा:
गुरुहरूको प्रेरणादायक शब्द र कार्यहरूले शिष्यलाई ठूलो सं
गुरु पूर्णिमा केवल गुरुहरूको सम्मान मात्र होइन, शिक्षा र ज्ञानको महत्त्वलाई आत्मसात गर्नका लागि पनि एक महत्वपूर्ण अवसर हो। यस पर्वलाई मनाएर, हामी हाम्रो जीवनमा गुरुहरूको योगदानलाई मान्यता दिन र हाम्रो ज्ञानलाई विस्तार गर्न प्रेरित हुन सक्छौं।
गुरु पूर्णिमा को अवसरमा, गुरुहरूको शिक्षालाई सम्मान गरौं र आफ्नो जीवनमा यसको प्रभावलाई महसूस गरौं। यो पर्व गुरुहरूको महिमा र शिक्षाको अमूल्य योगदानलाई सम्झन र मान्यता दिने विशेष अवसर हो, जसले हाम्रा जीवनलाई ज्ञान र प्रेरणाले समृद्ध बनाउन मद्दत गर्दछ।
यस लेख मा केहि गल्ति भए contact@postofday.com मा सम्पर्क राखी सुधार्न गर्न सहयोग गरिदिनु हुन बिनम्र अनुरोध गर्द छौ |
Leave a Reply